Niuch – Terry Pratchett

Z książkami Pratchetta to ja mam tak, że, w 95% przypadków, po przeczytaniu nie wiem, co właściwie powiedzieć. Ja jego książek nie czytam, ja je przeżywam. To takie zen, z gatunku objawień, dlaczego cała krowa przeszła przez okno tylko ogon nie przeszedł i dlaczego ogon nie przeszedł. Pomarańczowe drzewka na brzegu strumienia.

Kłopot z jego książkami polega na tym, że nawet nie zauważy się, kiedy zachodzą cię od tyłu i ładują potężnego kopa w kręgosłup moralny. Tym razem dowiadujemy się, że sprawiedliwość nie robi sobie wakacji, a nos policjanta wyczuje smród nieprawości nawet przez pryzmy kompostu. Tak, Vimes, człowiek, który ma wypisane „miasto” na każdej kości, znalazł się na wsi. A konkretnie – na swoich włościach.

Kiedy ktoś, dla kogo szczytem marzeń jest wyhodowanie własnego pędu rzeżuchy na kawałki szmatki, odkrywa, że jest właścicielem ziemskim (włącznie z kawałkiem strumienia, co rodzi oczywiście problem własności ryb, które głupie są  i granic nie widzą oraz całkiem zaradnym pustelnikiem), w dodatku z gatunku obrzydliwie bogatych – to musi oznaczać kłopoty. Na szczęście kłopoty spadną na głowę tak zwanej śmietance towarzyskiej.

Tytułowy „niuch” może oznaczać powonienie, ale równocześnie intuicję, a tego Vimesowi nie brakuje. W dodatku „niuch” może sugerować jakiś udział tytoniu w całym zamieszaniu – więc i tytoń się znajdzie. Angielski „snuff” oznacza również film, który  pokazuje rzekomo prawdziwą zbrodnię, puszczony w obieg komercyjny. Wszyscy widzą, wszyscy się bulwersują, ale nikt nie wierzy, że to prawda, a nawet jeśli, to przecież nic nie można zrobić, czyż nie? Ot, forma rozrywki, oglądanie cudzej śmierci.

Pratchett  nie zostawia suchej nitki na arystokracji i bogaczach. Vimes wdziera się w ich ciasny, poukładany światek jak gorący nóż w zjełczałe masło. Została dokonana zbrodnia. Morderstwo. I choć wszyscy twierdzą, że to przecież był tylko goblin, śmieć, bydło – Vimes wie jedno: zwierzęta nie błagają o litość… ani o sprawiedliwość.

Wkraczamy w przedziwny świat goblinów, rasy nieobecnej dotychczas w uniwersum Dysku. No, obecnej, ale marginalnie. Spychanej poza nawias człowieczeństwa, pozbawionej podstawowych praw, jakie należą się istotom rozumnym. Kto by się tam przejmował kolekcjonerami smarków i wosku z uszu! W dodatku one same się na to godzą, więc widocznie tak już na tym świecie jest. Ustalony porządek i nie ma co się zastanawiać. Jednak Vimes nie potrafi nie myśleć, a przed oczami nadal widzi ciało bezbronnej goblinki, która błagała o życie.

Jak zwykle jest to na rękę Vetinariemu, choć w życiu się do tego nie przyzna, a śledztwo zaprowadzi nas w rejony, gdzie dobre urodzenie gwarantuje nietykalność, a status społeczny wyznacza krew. Naturalnie nie może braknąć szaleńczych pościgów, Nobbyego Nobbsa, sierżanta Colona (przyczepionego do amfory goblińskiej) i Marchewy, ale wszyscy pozostali strażnicy wypadają blado wobec Sama Vimesa, który nosi w sobie ciemność wprost z krasnoludzkich mitów. Równocześnie poznajemy przerażającą algebrę konieczności, znajdujemy piękno w największym brudzie i damy się unieść fali – przenośnej i dosłownej.

Równocześnie Pratchett podpowiada, jak łatwo ludzie bogaci i wpływowi mogli by szerzyć dobro na świecie. Wystarczy nie godzić się na krzywdę w imię większego zysku i od czasu do czasu posłuchać muzyki. Książka jest piękna i drastyczna zarazem, ale i temat jest ważki. Współczesne niewolnictwo, przepaść między bogaczami a biedakami, potworna odpowiedzialność tych, którzy chcą nieść innym sprawiedliwość. I nieustanny, powracający motyw: czy trzeba robić to, co jest dobre, czy to, co jest słuszne?

Jeśli chodzi o mnie, to ksiazki Pratchetta powinny być lekturami szkolnymi. Powiedzą więcej o naturze dobra i zła, o moralności, niż każda książka do etyki. Lektura przydała by się też politykom, duchownym i biznesmenom. Ot, taka mała lekcja pokory.

A nam wszystkim przydał by się taki Vimes, który po prostu nie potrafi odpuścić, kiedy dzieje się krzywda.

Terry Pratchett, Niuch
Prószyński i s-ka, 2012